„Krok za krokiem”

Biblioterapia

I. Krótki rys historyczny

Termin biblioterapia wywodzi się od greckich słów „biblion” czyli książka oraz „therapeo” co znaczy leczyć. Lecznicza moc słowa znana była od czasów najdawniejszych. O terapeutycznej funkcji tekstu wiedziano już w czasach starożytnych. W XIII wieku p.n.e. w Tebach nad wejściem do biblioteki Razmesa II widniał napis „Psyches iatreion” czyli „Lecznica dusz”. Księga Koranu czytana była w szpitalu Al-Mansur jako część terapii leczniczej już w XIII wieku n. e. Na terenie Europy w XVIII wieku czytanie chrześcijańskich tekstów religijnych stosowano w leczeniu pacjentów chorych psychicznie. Jako pierwszy terminu „biblioterapia” użył w 1916 r. Samuel McChord Crothers na łamach amerykańskiego czasopisma „Atlantic Monthly”, a cztery lata później hasło to znalazło się w Oxford English Dictionary. Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii w 1966 roku. Brzmiała ona : „jest to użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie, psychiatrii, psychologii i pedagogice, a także poradnictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez ukierunkowane czytanie” . W Polsce termin ten pojawił się w latach trzydziestych XX wieku. Biblioterapia jako dział terapii zajęciowej zaczęła przeżywać swój rozkwit w latach 90-tych XX w. Obecnie jest stosowana z powodzeniem w terapii pedagogicznej oraz jako metoda wspomagająca w psychologii, psychiatrii i medycynie.

II. Podział biblioterapii

Rhey Joyce Rubin w pracy zatytułowanej „Bibliotherapy Sourcebook” wyodrębnił trzy rodzaje biblioterapii :

Biblioterapia kliniczna – jest ona skierowana do osób chorych fizycznie lub psychicznie. Polega na stosowaniu odpowiednio dobranej literatury w grupach pacjentów cierpiących na taką samą chorobę lub pracy indywidualnej z cierpiącą osobą. Zajęcia mogą być prowadzone w klinikach, szpitalach, w domu chorego. Terapię prowadzą wspólnie lekarze i biblioterapeuci, którzy dobierają odpowiednie materiały czytelnicze. Głównym celem tego typu terapii jest zmiana sytuacji psychologicznej pacjenta, zaakceptowanie choroby, pobudzenie chęci wyzdrowienia.
Biblioterapia ogólnorozwojowa zwana wychowawczą – adresowana jest do osób zdrowych, ale borykających się z różnymi problemami np. lęki, odrzucenie, izolacja społeczna. Stosuje się w niej głównie książki dydaktyczne i wyobrażeniowe. Skierowana może być do różnych odbiorców : dzieci, młodzieży, dorosłych, seniorów. Najistotniejszym celem spotkań jest wspieranie rozwoju i samorealizacji oraz dawanie uczestnikom warsztatów wsparcia na drodze do osiągnięcia „spokoju wewnętrznego” i poczucia bezpieczeństwa.
Biblioterapia instytucjonalna – prowadzona jest w instytucjach medycznych, wychowawczych oraz resocjalizacyjnych. Jej celem jest przekazywanie informacji, wspieranie rehabilitacji, rekreacji i resocjalizacji. Prowadzą ją współpracujący ze sobą lekarze, psychologowie, pedagodzy- biblioterapeuci.

III. Fazy procesu biblioterapeutycznego

Diagnoza : ustalenie przyczyn zaburzenia czy choroby. W zależności od rodzaju biblioterapii stosuje się różne metody i techniki diagnozowania. W przypadku biblioterapii wychowawczej wykorzystujemy diagnozę pedagogiczną. Rozpoznajemy za pomocą metod i technik pedagogicznych przyczyny trudności w uczeniu się, niewłaściwego postępowania itp.
Planowanie działań terapeutycznych : ustalamy do kogo skierowane będą zajęcia, opracowujemy scenariusze poszczególnych spotkań, gromadzimy środki i pomoce dydaktyczne.
Dobór literatury : w zależności od problemu przygotowujemy różne utwory literackie, alternatywne materiały czytelnicze, adaptacje utworów literackich.
Zajęcia integrujące grupę : oparte są na pedagogice zabawy, mają ułatwić poznanie się członkom grupy terapeutycznej.
Rozmowa z uczestnikami mająca na celu zwerbalizowanie przez nich problemu : może to być rozmowa kierowana, swobodne wypowiedzi poszczególnych uczestników, debata, panel dyskusyjny itp.
Samodzielne czytanie, słuchanie lub oglądanie odpowiednio dobranych środków terapeutycznych. Ważną zasadą jest, iż osobom ciężko chorym, dzieciom oraz seniorom czyta biblioterapeuta. Często w tym etapie wprowadza się elementy muzykoterapii, arteterapii i choreoterapii.
Identyfikacja z bohaterami literackimi lub sytuacjami fikcyjnymi : doznawanie podczas kontaktu ze słowem czytanym, czy słuchanym pozytywnych lub negatywnych przeżyć mających na celu uaktywnienie emocji lub wyciszenie uczestników terapii.
Zabawy terapeutyczne w oparciu o przeczytane lub wysłuchane fragmenty literatury : zabawy plastyczne, elementy dramy, pantomimy itp.
Katharsis : rodzaj „oczyszczenia”, doznanie uczucia ulgi, odreagowania złości, agresji, zrozumienie swoich uczuć.
Wgląd w siebie : samodzielnie lub przy pomocy terapeuty uczestnicy zajęć „pracują” nad swoimi osobistymi dylematami.
Zmiana w postawach i zachowaniu uczestników terapii : zajęcia powinny przyczynić się do zmiany sposobu postrzegania siebie, myślenia o chorobie, niepełnosprawności, czy sytuacji życiowej. Uczestnik dąży do dobrego funkcjonowania w grupie terapeutycznej, w rodzinie, czy w środowisku, w którym funkcjonuje każdego dnia.
Ewaluacja : ostatni etap programu biblioterapeutycznego, konieczny, aby biblioterapeuta mógł uzyskać informację zwrotną od osób, które brały udział w zajęciach terapeutycznych.

Pracując z młodzieżą szkolną opracowuje się odrębne modele dla :

uczniów niepełnosprawnych,
uczniów przewlekle chorych,
uczniów z poczuciem odrzucenia czy krzywdy,
uczniów sprawiających kłopoty wychowawcze,
uczniów mających kłopoty z prawem,
uczniów uzależnionych,
uczniów mających kłopoty w nauce,
uczniów nieśmiałych, mających poczucie niskiej wartości,
uczniów zdolnych i wybitnie zdolnych.

IV. Metody i formy pracy stosowane w biblioterapii

Metody poszukujące zwane problemowymi : prowadzą do wzbogacenia wiedzy, poznania procesów i zjawisk, ustalania przyczyn i skutków. Można je podzielić na :

a) pogadanki humanistyczne

b) dyskusje

c) gry dydaktyczne.

Metody podające zwane informacyjnymi : mają dostarczyć określonych wiadomości, zaliczamy do nich opis, opowiadanie, wyjaśnienie.
Metody uczenia poprzez przeżycia emocjonalne : służą realizacji zadań wychowawczych oraz rozwijaniu aktywności emocjonalnej, artystycznej i estetycznej. Wdrażają do procesu oceniania wartości, kształtują sądy i opinie.
Metody oparte na działaniu czyli metody praktyczna : polegają na uczeniu się w toku działania, na stosowaniu reguł, zasad w zabawie i pracy, stymulują działanie.

Formy pracy z tekstem :

czytanie lub słuchanie tekstu,
zapoznanie z treścią tekstu,
streszczenie poszczególnych wątków,
analiza i interpretacja tekstu literackiego,
omówienie problemowe tekstu,
cytowanie ze zrozumieniem,
wyodrębnienie postaci, ich zachowania oraz wyrażenie stosunku do bohaterów utworów,
sąd nad bohaterami,
wypowiadanie się na temat ilustracji w książkach, ustalenie związku tekstu z ilustracjami,
opowiadanie treści czytanych tekstów oraz układanie opowiadań twórczych dotyczących dalszych losów bohaterów,
ilustrowanie treści czytanego tekstu wytworami plastycznymi,
czytanie z podziałem na role,
recytacje (zwłaszcza poezji)
inscenizowanie tekst,
pisanie listów do głównego bohatera lub innych postaci,
mantala czyli buddyjska technika uspakajająca, która ma wywołać refleksję oraz poprawić koncentrację,

V. Podział materiałów biblioterapeutycznych :

tradycyjne środki biblioterapeutyczne : literatura popularna (proza, poezja, dramat), książki zabawki, książki wydane alfabetem Braille’a, „Książki Łatwe w Czytaniu”
czytelnicze materiały alternatywne : książki „mówione”, zabawki edukacyjne, gry dydaktyczne, terapeutyczne programy komputerowe, nagrania odgłosów przyrody, zdjęcia, obrazy, filmy edukacyjne itp.

Dokonuje się również rzeczowego podziału materiałów biblioterapeutycznych :

uspokajające (sedativa) : książki przygodowe, powieści młodzieżowe, baśnie i bajki, literatura fantastyczna i humorystyczna,
pobudzające (stimulativa) : są to książki o tematyce awanturniczo-przygodowej, wojenne, podróżnicze, popularnonaukowe,
refleksyjne (problematica) : to powieści obyczajowe, biograficzne, psychologiczne i socjologiczne, a także z wątkiem romansowym,
sacrum : teksty, które pozwalają przeżyć stan religijnej ekstazy.

VI. Biblioterapeuta

Biblioterapeuta musi być osobą łatwo nawiązującą kontakty z ludźmi i budzącą zaufanie. Powinien doskonale znać literaturę piękną oraz pozycje z różnych dziedzin wiedzy. Osoba ta musi umieć szukać informacji w różnych źródłach, opracowywać je i przetwarzać. Powinien posiadać dużą wiedzę psychologiczną oraz pedagogiczną. Być osobą wyrozumiałą, miłą, cierpliwą z odrobiną poczucia humoru. Do jego obowiązków należy staranne przygotowanie procesu biblioterapeutycznego oraz sprzyjających warunków do przeprowadzenia terapii. Musi wykazywać się dobrą organizacją, kreatywnością oraz ciekawością świata i ludzi. Przede wszystkim powinien kochać pracę z drugim człowiekiem i prowadzić terapię z prawdziwą pasją.

VII. Przyszłość biblioterapii w polskiej edukacji

Polska oświata zmaga się obecnie z wieloma problemami, takimi jak : przemoc, nadużywanie alkoholu i narkotyków wśród młodzieży, czy brak prawidłowych postaw moralnych. Niezbędne staje się szukanie dróg rozwiązań tych problemów. Jedną z nich może być biblioterapia. Powinna ona być stosowana jak najczęściej w szkołach i innych placówkach wychowujących i opiekujących się dziećmi oraz młodzieżą. Biblioterapia może pomóc w rozwoju dzieci i młodzieży, integracji osób niepełnosprawnych, nieprzystosowanych społecznie, grup mniejszościowych oraz uczniom z zaburzeniami zachowania. Aby proces biblioterapeutyczny był prawidłowo realizowany potrzebni są odpowiednio przygotowani biblioterapeuci. Konieczne jest doskonalenie w tej dziedzinie bibliotekarzy szkolnych, pedagogów i psychologów. Działania tych osób mogą przyczynić się do niwelowania niepożądanych zachowań, wskazać drogę indywidualnych poszukiwań, pomóc naprawić relacje z rówieśnikami czy rodziną, ale także zaspokoić potrzebę kontaktu z drugim człowiekiem oraz z odpowiednio dobraną literaturą. W przyszłości w większości polskich szkół powinny być pracownie biblioterapeutyczne.

opracowała Dorota Margol